Hüsrev Paşa Camii Van’da yer alan tarihi camilerden biridir. Eski Van’da yer alan cami, bir rivayete göre 1567 yılında yaptırılmıştır.
Kimi kaynaklara göre bu tarihi cami Mimar Sinan’ın bir eseridir. Cami 1915’te Ermeni ve Rusların saldırı ve işgalinden dolayı kullanılamaz hale gelmiştir.
Cami aynı adı taşıyan Hüsrev Paşa Külliyesi’nin içinde yer almaktadır. Külliye; cami, medrese, kümbet, han, çifte hamam, imaret, sıbyan mektebi, çeşme, misafirhane, fırın ve dükkân bölümlerinden oluşmaktadır. Ancak bu yapıların çoğu günümüze ulaşamamıştır. Günümüzde Van’daki tarihi yapıların başında gelen cami ve külliye turistlerin ilgisini çekiyor. Caminin tarihini, yapısını ve Mimar Sinan’a dair tartışmaları bu haberimizde bulacaksınız.
HÜSREV PAŞA CAMİİ’NİN TARİHİ
Hüsev Paşa Camii giriş kapısı üzerindeki kitabesine göre, Van Beylerbeyi Köse Hüsrev Paşa tarafından 1567 tarihinde yaptırılmıştır. Van’da bulunan ve halk arasında Kurşunlu Cami olarak da anılan Hüsrev Paşa Camii, III. Murad döneminde orada bir süre beylerbeyilik yapan Hüsrev Paşa tarafından yaptırılmıştır. Kimliği tam olarak tesbit edilemeyen bâninin, Sicill-i Osmânî’de 1587 İran seferinde vefat ettiği belirtilen Köse Hüsrev Paşa olması muhtemeldir.
Caminin Yûsuf imzalı Farsça-Arapça kitâbesi 1567-1568 yılını verir. Caminin yanında bulunan türbede de 1587 tarihi yer almaktadır. Aynı bölgede Bitlis-Tatvan yolu üzerinde sıralanan kervansaraylardan ikisinin yanlarındaki cami, hamam ve zâviye ile birlikte aynı Hüsrev Paşa’nın evkafından olduğu tahmin edilmektedir.
Van İl Yıllığı-1967’de caminin yapımı için 1669 ve türbe için 1685 yıllarının verilmesi yanlıştır. Evliya Çelebi 1655’te bu camiyi gördüğüne göre böyle bir yargının doğru olamayacağı açıktır.
Evliya Çelebi 1655 yılında uğradığı Van’daki yapıları anlatırken Hüsrev Paşa Camii’nin kurucusunun Süleyman Han vezirlerinden Koca Hüsrev Paşa olduğunu bildirir ki yanlıştır. Hüsrev Paşa’nın türbesi İstanbul’da, Van’daki caminin bânisininki ise hayratının yanındadır.
1915’ten 1918’e kadar süren işgal sırasında yakılıp yıkılan Van’da tarihî şehir bütünüyle harap bir duruma düştüğünden yeni yerleşim daha önce bahçelerin bulunduğu 5 km. kadar geride yapılmıştır. Bu durumda eski şehir kendi haline kaldığı için buradaki bütün tarihî eserler harap olup yıkılmaya terkedilmiştir. Fakat 1975’ten itibaren bu önemli eser bir dereceye kadar tamir edilerek kubbenin kurşun örtüsü ve yıkık olan son cemaat yeri yapılamasa bile şimdilik kurtarılmıştır.
VAN’DA HÜSREV PAŞA CAMİİ’Nİ MİMAR SİNAN MI YAPTI?
Hüsrev Paşa Camii’nin Mimar Sinan tarafından yapıldığı iddiası yıllardır gündemdeki yerini koruyor. Osmanlı’nın en ünlü mimarı sayılan Mimar Sinan ardında bıraktığı yüzlerce tarihi eserle adından epey söz ettirmiştir. Hüsrev Paşa Camii, ünlü mimar tarafından yapıldığı söylenen bir eser olması itibariyle de sürekli tartışma konusu olmaktadır.
Peki gerçekten Van’daki Hüsrev Paşa Camii’ni Osmanlı’nın en ünlü mimarı Mimar Sinan mı yaptı?
Bizans ve Osmanlı sanatına ilişkin bilimsel çalışmaları ile tanınmış sanat tarihçisi Prof. Dr. Semavi Eyice (1922 – 2018) bir makalesinde Hüsrev Paşa Külliyesi ve Camii’ni ele almıştır. Eyice’ye göre bu caminin Mimar Sinan tarafından yapılmış olması ihtimal dışıdır. Semavi Eyice’nin aktardığına göre Hüsrev Paşa Camii’ni Mimar Sinan’ın eserleri arasında sayan bir tek tarihi kaynak vardır, ancak bu da tartışmaya açıktır.
Prof. Eyice bu konuya dair; ‘’Hüsrev Paşa Camii ile medresesi, Mimar Sinan’ın yaptığı eserlerin adlarını veren listelerden yalnız Tuhfetü’l-mi‘mârîn’de geçmektedir. Bu durum oldukça şaşırtıcı olup henüz bir çözüme kavuşturulamamıştır. Bu cami ile medrese Mimar Sinan’ın eseri olsa bile onun buraya kadar gelip bu iki binayı yapmış olması düşünülemez. Bu ancak, Manisa’daki Murâdiye Camii örneğinde görüldüğü gibi Sinan’ın Van’a gönderdiği bir kalfasına inşaatları yaptırmak suretiyle gerçekleşmiş olabilir.’’ ifadelerini kullanır.
Eyice Hüsrev Paşa Camii’nin mimarisinin de Osmanlı ve Mimar Sinan’ın tarzına aykırı olduğunu dile getirir: ‘’Nisbetleri ve dış hatları Osmanlı ve Mimar Sinan’ın üslûbuna oldukça aykırı düşen eserin en doğudaki âbidevî yapılardan biri olarak üzerinde durulması gerekmektedir.
Van’daki Hüsrev Paşa Camii şimdiye kadar sanat tarihi bakımından yeterli derecede incelenmediği gibi iyi bir rölövesi de henüz yayımlanmamıştır.’’
HÜSREV PAŞA CAMİİ NEREDEDİR? NASIL GİDİLİR?
Hüsrev Paşa Camii Van’ı ziyaret eden turistlerin uğradığı mekanların başında geliyor. Burayı ziyaret etmek isteyen birçok kişi caminin konumunu ve yolculuk seçeneklerini araştırıyor.
Hüsrev Paşa Camii Van’ın merkez ilçesi olan Tuşba’da yer almaktadır. Eski Kale yolu üzerinde 221 numaralı meskende yer alan cami Buzhane Mahallesi’nde yer almaktadır. Cami, Eski Van’ın Ortakapı Mahallesi’nde surlara yakın bir yerde konumlanmış durumda.
Camiye kendi özel aracınız veya Van merkezden Kaleye giden özel halk otobüslerini kullanarak gidebilirsiniz.
HÜSREV PAŞA CAMİİ’NİN YAPISI
Hüsrev Paşa Külliyesi; Eski Van’da 16. yüzyılda yapılmış cami, medrese ve türbeden oluşan bir yapıdır. Külliyenin içindeki en önemli yapılardan biri olan caminin yapımında; kesme taş, tromp ve tuğla kullanılmıştır.
Evliya Çelebi, altın kaplamalı alemlerinin insanın gözlerini kamaştırdığını ve içeride muhteşem avizeler olduğunu aktarır. Nakışlı renkli camlı pencereleri, itina ile işlenmiş mihrabı, minberi ve müezzin mahfili vardır. İstanbul minarelerini andıran yüksek bir minaresi, avlusu etrafında medrese hücreleri bulunmaktadır. Bu cami paşa sarayına komşu olduğundan paşalar cuma namazını burada kılarlar. Ayrıca Van’da Hüsrev Paşa’nın bir çarşısı, bir de çeşmesi mevcuttur.
Evliya Çelebi’nin güzellik ve ihtişamını anlattığı mihrap, minber, mahfil, avize ve renkli camlı alçı pencerelerden ise hiçbir iz kalmamıştır. Osmanlı sanatında görülmeyen tipte üç dilimli kavsarası olan mihrap, Uluçam’ın belirttiğine göre 1992’de defineciler tarafından dinamitlenerek tahrip edilmiştir.
Hüsrev Paşa Camii’nin avlusu etrafında olması gereken medreseden bugün önemli bir iz yoktur. Yapıda, toplam hücre sayısının on beş olduğu bildirilmektedir.
Caminin doğu tarafında bulunan ve kapının yanında kartuş içindeki kitâbeden Mardinli Şa‘bân b. Abdullah tarafından yapıldığı anlaşılan Hüsrev Paşa’nın türbesi sekizgen planlı kesme taştan bir binadır.
Aynı zamanda iç mekanda bulunan çiniler hala göz doldurmaya devam etmektedir. İç mekanda dikkat çeken diğer bir detay ise; kıble duvarının ortasında bulunan mihrap.
Kare planlı, üzeri kubbeyle örtülü caminin kuzeyindeki beş gözlü son cemaat yeri yıkılmıştır. Harim, kalın duvarlar üzerine kubbeyle örtülmüştür. Yapının duvarlarında kesme taş, tromp ve kubbede tuğla malzeme kullanılmıştır. İç mekanda duvarları belli bir yüksekliğe kadar kaplayan çiniler günümüzde mevcut değildir. Kuzey cephede kemerli bir girinti içerisinde kapı açılmıştır.
Minare ve dış cephelerde iki renkli kesme taş malzeme görülmektedir. Kuzey batı köşede yükselen kare kaideli silindirik gövdeli minarenin şerefe, petek ve külahı onarılmıştır. İç mekanda kıble duvarının ortasına yerleştirilmiş mihrap dikkat çekmektedir. Kalker taşından düzgün bir işçilik gösteren dikdörtgen görünüşlü mihrap, üç dilimli kemerle taçlandırmış, beş kenarlı ve mukarnas kavsaralı nişe sahiptir. Mihrabın yüzeylerinde çeşitli geometrik süslemeler bulunmaktadır.
Ancak mihrap, 1992 yılında define arayıcıları tarafından tahrip edilmiştir. Caminin içini süsleyen kalemişi ve çinilerden çok az kalmıştır.
Cami, bu bölgede çok kullanılan koyu ve açık iki ayrı renkte muntazam taşlardan inşa edilmiştir. Kare şeklindeki mekânı ve kasnağı takviye payandalı büyük bir kubbe örter.
Hüsrev Paşa Külliyesi’nin merkezinde yer alan cami, medrese, imaret, kümbet ve şadırvan-avlu yapı bölümlerinde onarım çalışmaları 2007-2013 yılları arasında tamamlanmıştır.